نوع مقاله : ترجمه و نقد

نویسنده

استادیار دانشگاه تهران

چکیده

مواضع جدلی را ارسطو و مشائیان به‌ منزلۀ «اصول مناظره» به‌کار می‌گرفتند ولی ابن‌سینا کارکرد آن‌ها را به «مغالطات تعریف» دگرگون ساخته است. این یکی از برجسته‌ترین نوآوری‌های ابن‌سیناست که پویایی اندیشة منطقی او و استقلال آن از منطق ارسطو و مشائیان را به‌خوبی نشان می‌دهد، با این حال تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است. این نوآوری از یک سو با «هدف‌گرایی منطقی» او، و از سوی دیگر با منطق‌نگاری دوبخشی‌اش پیوند دارد. منظورم از هدف‌گرایی منطقی ابن‌سینا باور او به این دیدگاه است که هدف منطق درست‌اندیشی و پرهیز از نادرست‌اندیشی است و هر بخش از منطق ارسطویی که در راستای یکی از این دو هدف نیست یا باید کنار نهاده شود، مانند خطابه و شعر، یا باید تغییر کارکرد دهد، مانند جدل. در منطق‌نگاری دوبخشی، منطق تقسیم می‌شود به نظریة تعریف و نظریة استدلال. اکنون اگر این نوآوری ابن‌سینا یعنی «تبدیل مواضع جدلی به مغالطات تعریف» را در کنار این دیدگاه ارسطویی بگذاریم که «ابطال‌های سوفیستی (سفسطه‌ها) همگی مغالطات قیاسی‌اند»، آن‌گاه به موازات نظریة تعریف و نظریة استدلال، مغالطات هم تقسیم می‌شوند به مغالطات تعریف و مغالطات استدلال. این نوآوری ابن‌سینا هم‌گام با رشد دو ایدة «منطق دوبخشی» و «هدف‌گرایی»، به‌تدریج در الشفاء، النجاة، الحدود، منطق المشرقیین، و الاشارات رشد می‌کند.
 
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Topoi in Avicenna’s Logic; From Strategies of Debate to Fallacies of Definition

نویسنده [English]

  • Mahdi Azimi

Assistant Professor of Islamic Philosophy, University of Tehran

چکیده [English]

Aristotle and Peripatetics used topoi as the strategies of debate, but Avicenna changed their function to the fallacies of definition. This is one of his outstanding innovations to which the modern scholars didn’t pay attention. This innovation, on one hand, is related to Avicenna’s logical purposivism; and, on the other, to his bipartite logic. By the former, I mean his belief that the main purposes of logic are: 1. thinking validly and, 2. avoiding thinking invalidly, and any part of Aristotelian logic, not efficient for either of these, either should be eliminated (such as Rhetoric and Poetics) or its function should be changed (such as Dialectics). By the latter, I mean a new logical order by which Avicenna divided Aristotelian logic into two parts: (i) theory of definition and (ii) theory of inference. Now, if we put the mentioned innovation along with the Aristotelian thesis that ‘all sophistic refutations are syllogistic fallacies’, we obtain, in parallel with bipartite logical theory, a bipartite logical pathology, i.e. fallacies of definition and fallacies of inference.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Avicenna
  • topoi
  • Topics
  • Fallacy
  • Definition
  • inference
ابن‌بهریز، عبدیشوع (1357). حدود المنطق، به همراه المنطق ابن‌المقفع، مقدمه و تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: انجمن فلسفة ایران.
ابن‌سینا، حسین ‌بن‌ عبدالله (1428ق الف). الشفاء، المنطق، المدخل، راجعه و قدم له الدکتور ابراهیم مدکور، تحقیق الأب قنواتی، محمود محمد الخضیری، أحمد فؤاد الإهوانی، قم: منشورات ذوی القربی.
ابن‌سینا، حسین ‌بن‌ عبدالله (1428ق ب). الشفاء، المنطق، المقولات، راجعه و قدم له الدکتور ابراهیم مدکور، تحقیق الأب قنواتی، محمود محمد الخضیری، أحمد فؤاد الإهوانی، سعید زاید، قم: منشورات ذوی القربی.
ابن‌سینا، حسین ‌بن‌ عبدالله (1428ق ج). الشفاء، المنطق، الجدل، راجعه و قدم له الدکتور ابراهیم مدکور، تحقیق أبوالعلا عفیفی، قم: منشورات ذوی القربی.
ابن‌سینا، حسین ‌بن‌ عبدالله (1428ق د). الشفاء، المنطق، السفسطة، تصدیر و مراجعة الدکتور ابراهیم مدکور، تحقیق الدکتور أحمد فؤاد الأهوانی، قم: منشورات ذوی القربی.
ابن‌سینا، حسین ‌بن‌ عبدالله (1328ق). منطق المشرقیین و القصیدة المزدوجة، المکتبة السلفیة، قم: القاهرة.
ابن‌سینا، حسین ‌بن‌ عبدالله (1383). الإشارات و التنبیهات، مع الشرح لنصیرالدین الطوسی و شرح الشرح لقطب‌الدین الرازی، ج 1، قم: البلاغة.
ابن‌سینا، حسین ‌بن‌ عبدالله (1379). النجاة، تصحیح و مقدمه از محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌سینا، حسین ‌بن‌ عبدالله (1370). «رسالة فی تعقب الموضع الجدلی»، تصحیح و مقدمه از محمدتقی دانش‌پژوه، در منطق و مباحث الفاظ، به اهتمام مهدی محقق و توشی‌هیکو ایزوتسو، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌سینا، حسین ‌بن‌ عبدالله (1989). الحدود، در المصطلح الفلسفی عند العرب، تقدیم و تصحیح و تعلیق عبد الأمیر الأعسم، قاهره: الهیئة المصریه للطباعه والنشر.
ارسطو (1378). منطق ارسطو، ارگانون، ترجمة میر شمس‌الدین ادیب سلطانی، تهران: نگاه.
افلاطون (1356). تیمائوس، دورة آثار افلاطون، ج 3، ترجمة محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
عظیمی، مهدی (1390 الف). «تعریف‌های ارسطوییِ فرفوریوس از جنس و نوع: مقایسة برداشت ابن‌سینا و بارنز»، منطق‌پژوهی، سال دوم، ش 1.
عظیمی، مهدی (1390 ب). «دشوارة تعریف جنس و نوع اضافی و دیگر مفاهیم متضایف: ارسطو، فرفوریوس، فارابی، ابن‌سینا»، جاویدان خرد، سال هشتم، ش 4.
عظیمی، مهدی (1391). دگردیسی مدخل فرفوریوس در منطق دورة اسلامی، رسالة دکتری، دانشکدة الهیات دانشگاه تهران.
عظیمی، مهدی و احد فرامرز قراملکی (1391). «تاریخ تحول کلیات خمس: ارسطو، فرفوریوس، فارابی، ابن‌سینا»، مجلة فلسفه و کلام اسلامی، سال چهل و پنجم، ش 1.
فرامرز قراملکی، احد (1373). «الإشارات و التنبیهات سرآغاز منطق دوبخشی»، آینة پژوهش، ش 24.
گمپرتس، تئودور (1375). متفکران یونانی، 3 جلدی، ترجمة محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
نوسبام، مارتا (1374). ارسطو، ترجمة عزّت‌الله فولادوند، تهران: طرح نو.
 
Kneale, W. and Kneale, M. (1978). The Development of Logic, Oxford: Clarendon.
Łukasiewicz, J. (1957). Aristotle’s Syllogistic from the Standpoint of the Modern Formal Logic, Oxford: Clarendon.
Rescher, N. (1974). The Development of Arabic Logic, Pittsburgh: University of Pittsburgh Press.
Ross, S. D. (2004). Aristotle with an Introduction by John L. Ackrill, Routledge.