نوع مقاله : پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه تهران
2 کارشناس ارشد فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه تهران.
چکیده
تصور و تصدیق به عنوان دو بخش مبنایی و نظام آفرین در منطق، همواره مورد توجه بوده است. زیربنای منطق دوبخشی، بحث تصوّر و تصدیق است؛ از این‌رو از زمان ابن‌سینا تا به امروز، و با توجه به منطق نوین غرب، در این‌باره مسائل مختلفی به میان آمده است. منطق دوبخشی بر اساس تقسیم علم حصولی به تصور و تصدیق پایه گذاری شده است. با توجه به ماهیت تقسیم و وجود اختلاف نوعی بین اقسام، مسألۀ نسبت بین تصوّر و تصدیق، از میان تمام این مسائل، اهمّیت بیشتری دارد. چیستی این نسبت بر "منطق تقسیم بندی"، "ابتناء یا عدم ابتناء این دو بر هم"، "امکان تحقق ذهنی هریک بدون دیگری" و مسائل وابسته به این مسائل تاثیر مستقیم دارد. ابن سینا، قطب الدین رازی و ملاصدرا، (در اثری مستقل) از اندیشمندانی هستند که به این مساله پرداخته اند. مقاله حاضر گشودن گره‌های تحلیلی در تقسیم‌بندی علم حصولی به تصوّر و تصدیق در آثار سه اندیشمند را برای به دست آوردن نسبت بین تصوّر و تصدیق و نیز نقش هرکدام در حصول دیگری و در نهایت دستیابی به نظری جامع از آرای ایشان دربارۀ ماهیت تصوّر و تصدیق، مدنظر قرارداده است. در این پژوهش، از طریق تفکیک مقام زبان (لفظ) از مقام ماهوی، علم حصولی تبیین و تحلیل شده است: در مقام ماهوی فقط تصدیق و از طریق مقام زبان و ارتباط بین زبان و اندیشه، تصوّر به دست می‌آید. چنان که علم حصولی تک‌هسته‌ای باشد، علم منطق در واقع تک‌بخشی خواهدبود.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Critical Analysis of the Relation between Conception and Assertion for Avicenna, Quṭb al-Dīn al-Rāzī, and Mullā Ṣadrā
نویسندگان [English]
- Zeinab Barkhordari 1
- Ramin Rohi 2
1 Tehran University
2 Master of Islamic Philosophy and Theology, University of Tehran
چکیده [English]
تصور و تصدیق به عنوان دو بخش مبنایی و نظام آفرین در منطق، همواره مورد توجه بوده است. زیربنای منطق دوبخشی، بحث تصوّر و تصدیق است؛ از این‌رو از زمان ابن‌سینا تا به امروز، و با توجه به منطق نوین غرب، در این‌باره مسائل مختلفی به میان آمده است. منطق دوبخشی بر اساس تقسیم علم حصولی به تصور و تصدیق پایه گذاری شده است. با توجه به ماهیت تقسیم و وجود اختلاف نوعی بین اقسام، مسألۀ نسبت بین تصوّر و تصدیق، از میان تمام این مسائل، اهمّیت بیشتری دارد. چیستی این نسبت بر "منطق تقسیم بندی"، "ابتناء یا عدم ابتناء این دو بر هم"، "امکان تحقق ذهنی هریک بدون دیگری" و مسائل وابسته به این مسائل تاثیر مستقیم دارد. ابن سینا، قطب الدین رازی و ملاصدرا، (در اثری مستقل) از اندیشمندانی هستند که به این مساله پرداخته اند. مقاله حاضر گشودن گره‌های تحلیلی در تقسیم‌بندی علم حصولی به تصوّر و تصدیق در آثار سه اندیشمند را برای به دست آوردن نسبت بین تصوّر و تصدیق و نیز نقش هرکدام در حصول دیگری و در نهایت دستیابی به نظری جامع از آرای ایشان دربارۀ ماهیت تصوّر و تصدیق، مدنظر قرارداده است. در این پژوهش، از طریق تفکیک مقام زبان (لفظ) از مقام ماهوی، علم حصولی تبیین و تحلیل شده است: در مقام ماهوی فقط تصدیق و از طریق مقام زبان و ارتباط بین زبان و اندیشه، تصوّر به دست می‌آید. چنان که علم حصولی تک‌هسته‌ای باشد، علم منطق در واقع تک‌بخشی خواهدبود.
کلیدواژه‌ها [English]
- Conception
- Assertion
- Avicenna
- Mullā Ṣadrā
- Quṭb al-Dīn al-Rāzī'
- ابن‌رشد، ابوالولید محمدبن‌احمد اندلسی، فصل المقال فی ما بین الحکمة و الشریعة من الاتصال، ترجمۀ سیدجعفر سجادی، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۷۶ه.ش.
- ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، الإشارات و التنبیهات، نشر البلاغة، قم، ۱۳۷۵ه.ش.
- همو، الشفا، تحقیق سعید زاید و…، آیةالله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ه.ق.
- همو، منطق‌المشرقیین، آیةالله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۵ه.ق.
- همو، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، آیةالله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۵ه.ق.
- الأحمد، عبدالنبی بن عبدالرسول، موسوعة مصطلحات جامع العلوم الملقب بدستور العلما، مکتبة لبنان ناشرون، بیروت، ۱۹۹۷م.
- جرجانی، میر سیدشریف، الحاشیه علی تحریر القواعد المنطقیه، در شرح شمسیه، به تصحیح محسن بیدارفر، انتشارات بیدار، قم، ۱۳۸۴ه.ش.
- حائری یزدی، مهدی، آگاهی و گواهی، ترجمه و شرح انتقادی رسالۀ «تصوّر و تصدیق» صدرالمتالهین شیرازی، انتشارات انجمن حکمت و فلسفه ایران، تهران، ۱۳۶۰ه.ش.
- حلی، علامه حسن‌بن‌یوسف بن‌مطهر، القواعد الجلیّة فی شرح الرسالة الشمسیة، موسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۲ه.ق.
- رازی، فخرالدین، تحریر القواعد المنطقیة فی شرح الرسالة الشمسیة، مقدّمه و تصحیح محسن بیدارفر، بیدار، قم، ۱۳۸۴ه.ش.
- همو، الرسالة المعمولة فی التصوّر و التصدیق، در رسالتان فی التصوّر و التصدیق، تصحیح مهدی شریعتی، مؤسسه اسماعیلیان، قم، ۱۳۷۴ه.ش.
- همو، شرح الاشارات و التنبیهات، مقدمه و تصحیح: نجف زاده، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، قم، 1384 ه. ش.
- رازی، قطب‌الدین، شرح المطالع الانوار فی المنطق، انتشارات کتبی نجفی، قم، بی‌تا.
- سجادی، سیدجعفر، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1379.
- سهروردی، شیخ شهاب‌الدین، حکمة‌الاشراق، ترجمه سیدجعفر سجادی، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۶۷ه.ش.
- سهروردی، شیخ شهاب‌الدین، مجموعه مصنفات ، تصحیح و مقدّمه هانری کربن، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۸۰ه.ش.
- شیرازی، صدرالدین محمد، التصوّر و التصدیق، انتشارات بیدار، قم، ۱۳۷1ه.ش.
- طباطبایی، علامه سید محمدحسین، نهایة‌الحکمة، تصحیح و تعلیق شیخ عباس‌علی زارعی سبزواری، مؤسسه نشر اسلامی، قم، ۱۴۱۷ه.ق.
- طوسی، نصیرالدین، شرح الاشارات و التنبیهات مع المحاکمات، نشر البلاغه، قم، 1375.
- همو، اساس‌الاقتباس، به تصحیح مدرس رضوی، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۶۱ه.ش.
- فارابی، ابونصر، المنطقیات، تحقیق و مقدّمه از محمدتقی دانش‌پژوه، قم، ۱۴۰۸ه.ق.
- فرامرز قراملکی، احد، تعریف منطق، شرح مبسوط منطق اشارات (ج۱)، نشر مجنون، قم، ۱۳۹۵ه.ش.
- کاتبی قزوینی، نجم‌الدین، الرسالة الشمسیة فی القواعد المنطقیة، در شروح شمسیه، انتشارات بیدار، قم، ۱۳۸۴ه.ش.
- میرداماد، محمدباقر، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، سیدعلی موسوی بهبهانی، ایزوتسو و ابراهیم دیباجی، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۶ه.ش.
- ولفسن، ه.ا، دو اصطلاح تصوّر و تصدیق در فلسفه اسلامی و معادل‌های یونانی، لاتین و عبری آن، ترجمه احمد آرام، در کتاب منطق و مباحث الفاظ، چاپ اول، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۰ه.ش.
- هروی کابلی، محمدزاهد بن محمداسلم، شرح الرسالة المعمولة فی التصوّر و التصدیق و تعلیقاته، به تصحیح مهدی شریعتی، مکتبة الشهید شریعتی، قم، ۱۴۲۰ه.ق.
- یوسف ثانی، محمود، رسالۀ کارشناسی ارشد «مسألۀ تصوّر و تصدیق و سیر تحول آرای حکمای اسلامی دربارۀ آن»، (استاد راهنما: دکتر غلامرضا اعوانی)، ۱۳۷۰ه.ش.
)