نوع مقاله : پژوهشی
نویسنده
استاد مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران
چکیده
شمس الدین سمرقندی در دو کتاب قسطاس الأفکار و شرح القسطاس تحلیل‌هایی از قضایای خارجیه، حقیقیه و ذهنیه ارائه کرده است که متفاوت از منطق‌دانان پیش از او است و از این رو، نسبت‌هایی میان آن قضایا برقرار کرده است که پیامدهای جدیدی در روابط استنتاجی میان آنها دارد. او در موجبه‌ها، قضیة خارجیه را به «وجود خارجیِ» طرفین و قضیة حقیقیه را به «امکانِ» وجود خارجی طرفین مشروط کرده و قضیة ذهنیه را نامشروط به این دو شرط دانسته است. او هم‌چنین در موجبه‌ها، قضیة خارجیه را اخص از حقیقیه و حقیقیه را اخص از ذهنیه برشمرده و به عکس این نسبت‌ها در سالبه‌ها حکم کرده است و در بیان این احکام میان کلیه‌ها و جزئیه‌ها هیچ تمایزی قائل نشده است. این نسبت‌های استنتاجی مورد ادعای سمرقندی متفاوت است با نسبت‌های بیان شده در آثار دیگر منطق‌دانان مسلمان مانند افضل الدین خونجی و قطب الدین رازی که گویا تنها منطق‌دانان مسلمانی هستند که صراحتا به این بحث پرداخته‌اند. در این مقاله به تجزیه و تحلیل مدعیات سمرقندی و نقد و بررسی آنها پرداخته و نشان داده‌ایم که نسبت‌های استنتاجی مورد ادعای سمرقندی با مثال‌هایی که برای قضایای خارجیه، حقیقیه و ذهنیه می‌آورد مطابقت نمی‌کنند و از این رو، از دقت کافی برخوردار نیستند.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Samarqndi on Haqiqi and Khariji Propositions
نویسنده [English]
- Asadollah Fallahi
چکیده [English]
Shams al-Din Samarqandi in his books Qistas al-afkar and Sharh al-Qistas presented two new analyses of the khariji, haqiqi and mental propositions which are different from those of his predecessors. He held relations among these propositions which have new consequences on the inferential relations between them. Samarqandi conditioned the khariji proposition on the "external existence" of its subject and predicate, also conditioned the haqiqi proposition on the "possibility" of the external existence of its subject and predicate, and considered the mental proposition unconditional to these two conditions. He has also regarded the khariji as implying the haqiqi and the haqiqi as implying the mental, all these in the affirmative propositions and the converse of these relations in the negatives, without distinguishing the universals from the particulars. These inferential relations claimed by Samarqandi are different from those expressed in the works of other Muslim logicians such as Afzal al-Din Khunaji and Qutb al-Din Razi, who seem to be the only Muslim logicians who have explicitly discussed this issue. In this article, we have analyzed and critiqued the claims of Samarqandi and shown that the inferential relations claimed by him do not correspond to the examples he gives for khariji, haqiqi and mental propositions, and are therefore not accurate enough.
کلیدواژه‌ها [English]
- Shams al-Din Samarqandi
- khariji
- haqiqi
- mental
- propositions
- implication
- ابن‌سینا، حسین، (1964)، الشفاء، المنطق، القیاس، القاهره، دار الکاتب العربی للطباعه و النشر.
- ابن‌سینا، حسین، (1375)، الاشارات و التنبیهات، قم، نشر البلاغه.
- ابهری، اثیر الدین، (1353)، تنزیل الافکار، در نصیر الدین طوسی، تعدیل المعیار فی شرح تنزیل الافکار، در منطق و مباحث الفاظ، گردآوری مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، 137-248.
- ابهری، اثیر الدین، (1998م.)، کشف الحقائق فی تحریر الدقائق، تصحیح حسین صاری اوغلو، استانبول.
- ابهری، اثیر الدین، (1395)، منتهی الأفکار فی إبانة الأسرار (منطق تحریرهای یکم و دوم)، تصحیح مهدی عظیمی و هاشم قربانی و مقدمه مهدی عظیمی، تهران، انتشارات حکمت.
- ابهری، اثیر الدین، (1397)، خلاصة الأفکار و نقاوة الأسرار، تصحیح مهدی عظیمی و هاشم قربانی و مقدمه مهدی عظیمی، تهران، انتشارات مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
- ارسطو، (1378)، ارگانون، میرشمس الدین ادیب سلطانی، تهران، موسسه انتشارات نگاه.
- خونَجی، افضل الدین، (1389)، کشف الاسرار عن غوامض الافکار، مقدمه و تحقیق خالد الرویهب، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفة ایران و مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین – آلمان.
- سمرقندی، شمس الدین، (1393)، قسطاس الافکار فی تحقیق الأسرار، تقدیم، تصحیح و ترجمة نجم الدین پهلوان، استانبول، ترکیه یازما اثرلر کورمو باشکانلیقی.
- سمرقندی، شمس الدین، (1399)، قسطاس الافکار فی المنطق، تقدیم، تصحیح و تحقیق اسدالله فلاحی، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفة ایران.
- سمرقندی، شمس الدین، شرح القسطاس فی المنطق، نسخة خطی کتابخانة ایاصوفیا ش. 2558.
- شیرازی، قطب الدین، (1369)، درة التاج، تصحیح سید محمد مشکوه، چاپ سوم، تهران، انتشارات حکمت.
- فخر رازی، محمد بن عمر، (1373)، شرح عیون الحکمه، تحقیق احمد حجازی احمد السقاء، تهران، موسسه الصادق للطباعه و النشر (چاپ شده از نسخه چاپ قاهره).
- فخر رازی، محمد بن عمر، (1381)، منطق الملخص، احد فرامرز قراملکی و آدینه اصغری نژاد، تهران، دانشگاه امام صادق.
- فلاحی، اسدالله، (1389الف)، «قضیه ذهنیه»، اندیشه دینی 35، صص 21-52.
- فلاحی، اسدالله، (1389ب)، «قضایای حقیقیه و خارجیه نزد خونَجی»، فلسفه سال 38 ش 2، پاییز و زمستان، صص 105-136.
- فلاحی، اسدالله، (1392)، منطق خونجی، تهران، انتشارات مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
- فلاحی، اسدالله، (1395)، منطق تطبیقی، تهران، انتشارات سمت.
- فلاحی، اسدالله، (1400)، «قضایای حقیقیه و خارجیه نزد ارسطو»، منطق‌پژوهی 12، صص 1-35.
- کاتبی، نجم الدین، جامع الدقائق، نسخة دست‌نویس به شمارة 418، کتابخانة حاجی بشیر پاشا، تاریخ کتابت 1090ق.
- طوسی، نصیر الدین، (1353)، تعدیل المعیار فی شرح تنزیل الافکار، در منطق و مباحث الفاظ، گردآوری مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، 137-248.
- طوسی، نصیر الدین، (1375)، شرح الاشارات و التنبیهات، قم، نشر البلاغه.
- قطب رازی، محمد بن محمد، (1393)، لوامع الأسرار فی شرح مطالع الأنوار، تصحیح و مقدمه از علی اصغر جعفری ولنی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
)