نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه منطق، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران

چکیده

هرچند پیشینۀ نسبت‌های چهارگانه میان مفاهیم به ارسطو و فرفوریوس می‌رسد، به منزلة یک تقسیم منطقی از نوآوری‌های منطق‌دانان مسلمان بوده و برای نخستین‌بار در آثار فارابی، غزالی، فخر رازی و خونجی و به صورت‌های متفاوت به علم منطق معرفی شده است. از آن‌جا که تقسیم‌های فارابی، غزالی و فخر رازی، به‌ترتیب، دچار مغالطه‌های «عدم انسجام»، «عدم مانعیت» و «تداخل اقسام» بودند مورد پذیرش منطق‌دانان بعدی قرار نگرفتند؛ اما تقسیم خونجی، چون از این مغالطه‌ها به‌دور بود، به کتاب‌های درسی منطق راه یافت و در منطق اسلامی تثبیت شد. با این‌که این تقسیم در همان آغاز با شبهه‌ها و پارادوکس‌های مهمی روبه‌رو شد، توانست در برابر آن‌ها ایستادگی کند و به جای‌گاه رفیع و تثبیت‌شدۀ امروزی خود دست یابد. این مقاله درصدد کاویدن پیشینۀ نسبت‌های چهارگانه و تعیین سهم هر‌یک از منطق‌دانان قدیم در پیش‌برد این بحث است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Genology of the Four Relations

نویسنده [English]

  • Asadollah Fallahi

Associate Professor of Logic Department, The Institute for Research in Philosophy

چکیده [English]

Though going back to Aristotle and porphyre Tyrien,the matter of the four relstions between two concepts, as a distinctive division, is one of the most important innovations in Arabic logic. This devision, for the first time, appeared in Farabi, Ghazali, Razi, and Khunaji in different forms. The devisions of the first three sufferred respectively from the fallacies of ‘non-coherency’, ‘non-exclusivity’ and ‘overlap of the sub-classes of the division’, so the later Arabic logicians didn’t accept them; thus Khunaji’s devision, laking all the fallecies, found its way to the pedagogical books and and established itself in Arabic logic up today. Although it has encountered important paradoxes from the very outset, it could resist all of them and reach its today firmed and established position in Arabic logic. In this paper, we explore the background of the four relations and determine each logician’s contribution in developing the subject.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Four Relations
  • Traditional Logic
  • Muslim Logicians
آتشین‌صدف، محمدرضا (1387). «نسب اربع» نزد منطق‌دانان مسلمان و نقد آن از دیدگاه منطق جدید»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد،  تهران، دانشگاه تربیت مدرس،  دانشکدۀ علوم انسانی.
آتشین‌صدف، محمدرضا و سیدمحمدعلی حجتی (1389). «دشواری‌های منطقی نقیض‌های مفاهیم شامل و راه‌حل آن‌ها از دیدگاه ملاصدرا»،‌ فلسفه و کلام اسلامی (مقالات و بررسی‌های سابق)، س 43، ش 1.
آشتیانی، مهدی (1376). تعلیقة علی شرح المنظومة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن‌سینا، حسین (1963 م).  الشفاء، المنطق، المقولات، القاهره: دارالکاتب العربی للطباعه و النشر.
ابن‌سینا، حسین (1970).  الشفاء، المنطق، العباره، القاهره: دارالکاتب العربی للطباعه و النشر.
ابن‌سینا، حسین (1956).  الشفاء، المنطق، البرهان، القاهره، دارالکاتب العربی للطباعه و النشر.
ابن‌سینا، حسین (1965).  الشفاء، المنطق، الجدل، القاهره، دارالکاتب العربی للطباعه و النشر.
ابن‌کمونه، سعد بن منصور (1387). شرح التلویحات اللوحیة و العرشیة، تحقیق و مقدمه از نجف‌قلی حبیبی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ارسطو (1980). منطق ارسطو، به کوشش عبدالرحمن بدوی، کویت و بیروت: وکالة المطبوعات و دار القلم.
ارسطو (1378). ارگانون، میرشمس‌الدین ادیب سلطانی، تهران: نگاه.
ارسطو (1383). مقولات، در ایساغوجی و مقولات، ترجمه، مقدمه و توضیحات از محمد خوانساری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ارموی، سراج الدین (1393 الف). مطالعالأنوار، در لوامعالأسرار فی شرح مطالعالأنوار، تصحیح و مقدمه از علی‌اصغر جعفری ولنی، تهران: دانشگاه تهران.
ارموی، سراج الدین (1393 ب). مطالعالأنوار، در لوامعالأسرار فی شرح مطالعالأنوار، تصحیح و مقدمه از ابوالقاسم رحمانی، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
امیرخانی، مهناز (1390). «امکان نقض‌پذیری قاعده نقیض‌های اعم و اخص مطلق»، فلسفه، ش 17.
امیرخانی، مهناز و سیده‌زهرا موسوی (1391). «سیر تاریخی نسبت‌های چهارگانه در منطق اسلامی»، منطق‌پژوهی، ش 5.
جرجانی، سیدشریف (1363). حاشیة علی شرح الشمسیة، در شرح الشمسیة، قم: زاهدی.
جرجانی، سیدشریف (1327 ق). حاشیة علی شرح الشمسیة، در شروح الشمسیة، کردستان: مطبعة کردستان العلمیة.
جعفری، علی‌اصغر (1380). «تحلیل نسبت و استدلال‌های مبتنی بر آن از دیدگاه ابن‌سینا و قطب‌الدین رازی»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه تربیت مدرس،  دانشکدة علوم انسانی.
جعفری، علی‌اصغر (1382). «معمای کاتبی در پرتو حکمت متعالیه»، خردنامۀ صدرا، ش 31.
خونَجی، افضل‌الدین (1389). کشفالاسرار عن غوامضالافکار، مقدمه و تحقیق خالد الرویهب، تهران: مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران و مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین ـ آلمان.
سمرقندی، شمس‌الدین محمد (بی‌تا الف). القسطاس فی المنطق و شرحه، نسخۀ خطی کتاب‌خانۀ مجلس به شمارۀ 3859.
سمرقندی، شمس‌الدین محمد (بی‌تا ب). شرح القسطاس فی المنطق، نسخۀ خطی کتاب‌خانۀ مجلس به شمارۀ 441.
صدرالمتألّهین (1981 م). الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة العقلیة، ج 1، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
طوسی، نصیر‌الدین (1362). منطق التجرید، قم: بیدار.
طوسی، نصیر‌الدین (1367). اساس الاقتباس، تصحیح مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
طوسی، نصیر‌الدین، (1353). تعدیل المعیار فی شرح تنزیل الأفکار، در منطق و مباحث الفاظ، گردآوری مهدی محقق و توشی‌هیکو ایزوتسو، تهران: دانشگاه تهران.
عظیمی، ‌مهدی (1385). «بنیادهای بدیهی در منطق صوری»، مطالعات اسلامی، ش 71.
عظیمی، ‌مهدی (1387).« نقد و اصلاح ساختار منطق سنتی»، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، مشهد، دانشگاه فردوسی.
عظیمی، ‌مهدی (1391). «دگردیسی کلی‌های پنج‌گانه»، رسالۀ دکتری، تهران، دانشگاه تهران، دانشکدۀ الهیات.
عظیمی، مهدی (1392). «نقض ’نقض موضوع‘»، فلسفه و کلام اسلامی (مقالات و بررسیهای سابق)، س 46،  ش 2.
غزالی، محمد (1961 م). معیار العلم فی فن المنطق، تحقیق سلیمان دنیا، مصر: دارالمعارف.
غزالی، محمد (1990 م). معیار العلم فی المنطق، مع شرح لأحمد شمس‌الدین، بیروت: لبنان، دارالکتب العلمیه.
فارابی، ابونصر محمد (1956 م). الالفاظ المستعملة فی المنطق، تحقیق، مقدمه و حاشیه از محسن مهدی، بیروت: دار‌المشرق.
فارابی، ابونصر محمد (1408 ق). المنطقیات للفارابی، ج 1، تحقیق محمد‌تقی دانش‌پژوه، قم: کتاب‌خانۀ آیه‌الله مرعشی.
فارابی، ابونصر محمد، (1409ق)، المنطقیات للفارابی، ج 2، تحقیق محمد‌تقی دانش‌پژوه، قم: کتاب‌خانة آیه الله مرعشی.
فخر رازی (1381). منطق الملخص، تحقیق احد فرامرز قراملکی، تهران: دانشگاه امام صادق.
فرفوریوس (1383). ایساغوجی، در ایساغوجی و مقولات، ترجمه، مقدمه و توضیحات از محمد خوانساری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
فلاحی، اسدالله (1389 الف). «منطق‌های مبتنی بر عکس نقیض و نقض محمول»، منطق‌پژوهی، ش 1.
فلاحی، اسدالله (1389 ب). «تعهد درون‌قاعده‌ای خواجه‌نصیر در عکس نقیض و معضل نقض طرفین»، متافیزیک، مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دورة جدید، س 2، ش 5 و 6.
فلاحی، اسدالله (1391 الف). «تأثیر افزودن «مفاهیم تهی و فراگیر» بر بحث «نسبت میان نقیض مفاهیم»»، قابل دسترس در: وبلاگ منطق در ایران؛ http://logiciran.blogfa.com/post-266.aspx
فلاحی، اسدالله (1391 ب). «نسبت‌های منفرد برای  نقیض مفاهیم»، قابل دسترس در: وبلاگ منطق در ایران؛http://logiciran.blogfa.com/post-267.aspx
فلاحی، اسدالله (1391 پ). «نسبت‌های منفرد برای مفاهیم تهی و فراگیر»، قابل دسترس در: وبلاگ منطق در ایران؛ http://logiciran.blogfa.com/post-268.aspx
فلاحی، اسدالله (1392 الف). منطق خونجی، تهران: موسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
فلاحی، اسدالله (1392 ب). «نوآوری‌های زین‌الدین کشی در منطق»، قابل دسترس در: وبلاگ منطق در ایران؛ http://www.logiciran.blogfa.com/post-260.aspx
قطب رازی، محمد بن محمد (1327 ق). تحریر القواعد المنطقیه فیشرح الرساله الشمسیه، در شروح الشمسیه، کردستان: مطبعۀ کردستان العلمیه.
قطب رازی، محمد بن محمد (1363). تحریر القواعد المنطقیه فیشرح الرسالۀ الشمسیه، قم: زاهدی.
قطب رازی، محمد بن محمد (1393 الف). لوامعالأسرار فی شرح مطالعالأنوار، تصحیح و مقدمه از علی‌اصغر جعفری ولنی، تهران: دانشگاه تهران.
قطب رازی، محمد بن محمد (1393 ب). لوامعالأسرار فی شرح مطالعالأنوار، تصحیح و مقدمه از ابوالقاسم رحمانی، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
قطب شیرازی، (1369). درةالتاج، تصحیح سیدمحمد مشکوه، چاپ سوم، تهران: حکمت.
قطب شیرازی (1385). شرح حکمة‌ الاشراق، به اهتمام عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
کاتبی قزوینی، نجم‌الدین، و نصیر‌الدین طوسی (1353). المطارحات المنطقیة، در منطق و مباحث الفاظ، گردآوری مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.
کاتبی قزوینی، نجم الدین (بی‌تا). شرح کشف الاسرار، نسخۀ خطی، به شمارۀ 1417، استانبول،: کتاب‌خانۀ جارالله.
کاشف الغطاء، علی (1991). نقد الآراء المنطقیة، بیروت: مؤسسة النعمان للطباعة و النشر.
کشی، زین‌الدین عبدالرحمن (625 ق). حدایق الحقایق، نسخۀ خطی، استانبول، کتاب‌خانۀ فاضل احمد پاشا، به شمارۀ 865..
گیلانی، عبدالله (1370). الرسالة المحیطة بالتشکیکات فی القواعد المنطقیة، در منطق و مباحث الفاظ، گردآوری مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.
گیلانی، عبدالله (1392). حل پارادوکس‌های منطقی، مترجم و شرح  الرسالة المحیطة بالتشکیکات فی القواعد المنطقیة از سعید رحیمیان، تهران: نگاه معاصر.
محمدعلیزاده، محمدرضا (1390). «نسبت‌های میان مفاهیم کلی»، معارف عقلی، ش 21.
میرداماد، محمدباقر (1385). مصنفات میرداماد، ج 2، الافق المبین، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
 
Hodjati, Seyyed Mohammad Ali (2008). ‘Kātibī on the Relation of Opposition of Concepts’, History and Philosophy of Logic, 29: 3.