منطق‌پژوهی

چکیده در منطق و فلسفة اسلامی معمولاً گفته می‌شود در معقول ثانی منطقی اتصاف، و به‌عبارتی ظرف صدق و مطابَق، کاملاً ذهنی است. این نوشتار نشان می‌دهد برخی اندیشمندان مسلمان در عمل، گاهی، مثلاً در مورد مباحث پارادوکس معدوم مطلق، ناخواسته آن را نقض کرده‌اند. ما به تقویت این نقض خواهیم پرداخت و ادلّة قوی‌تری بر اتصاف خارجی و عینی دست‌کم برخی از معقول‌های ثانی منطقی، یعنی اموری که به حیث التفاتی و دلالت گره‌خورده‌اند، هم‌چون «لایخبرعنه» و «لایعلم»، «یخبرعنه» و «یعلم»، «خبر» و «شناخت»، «خبر/ شناخت‌پذیری» و «خبر/ شناخت‌ناپذیری»، «صدق»، «وصف‌پذیری» و «وصف‌ناپذیری»^[i]، عرضه ‌خواهیم کرد و بدین وسیله کلیت قاعده نقض خواهد شد.

چکیده فعلیت صغری از شروط انتاج مختلطات شکل اول است که بیش‌تر منطق‌‌‌دانان، از جمله ابن‌‌‌سینا، در بسیاری از آثار خود بدان پای‌بندند. ابن‌‌‌سینا در مبحث مختلطات شکل اول فقط در دو موضع (صغرای ممکنة ‌‌‌خاصه با کبرای وجودیه و صغرای مطلقة خاصه با کبرای موجبة ‌‌‌ضروریه)، جهت نتیجه را تابع کبری‌‌‌ ندانسته است. در حالی که بنا بر رأی خواجة ‌‌طوسی مواضع دیگری نیز وجود دارد که نتیجة تابع کبری نیست. خواجه کبرای وصفیه (یکی از دو مشروطة ‌عامه یا ‌خاصه یا یکی از دو عرفیة ‌عامه یا ‌خاصه) را نیز به این مواضع می‌افزاید. با تفحص در آثار منطق‌دانان سینوی تعداد این مواضع به 42 ضرب می‌‌‌رسد. اگرچه منطق‌دانان در تعیین جهت نتیجة 31 ضرب از این ضروب اتفاق نظر و در تعیین جهت نتیجة 11 ضرب باقی‌‌‌مانده اختلاف‌‌‌ نظر دارند، اما هیچ‌یک از آنان نتیجة این 11 ضرب را تابع کبری ندانسته‌‌‌اند. پژوهش حاضر به بررسی 31 ضرب یادشده و ضوابط و ادلة منطق‌دانان در باب جهت نتیجة آن‌ها می‌پردازد.


 

چکیده پرسش اساسی این جستار ناظر به این مطلب است که چگونه می‌توان نظریة معناداری نزد ملاصدرا را طراحی کرد. جستار حاضر می‌کوشد تا پس از اشاره به نکات روشی هم‌چون بیان نسبت سمانتیک، متافیزیک، و معرفت‌شناسی بر اساس اصل «درستی تفکیک و نادرستی تقدیم» و نیز تفکیک‌های سه‌گانه میان زبان طبیعی و زبان منطقی، تعیین کوچک‌ترین واحد معناداری، و نقش فاعل شناسا در معناداری به نظریة معناداری نزد صدرالمتألهین نزدیک شود. از جملة نتایج جستار حاضر می‌توان به ترجیح زبان منطقی بر زبان طبیعی مبتنی بر عقل منطقی و برهانی، تعیین واژه و جمله به‌منزلة کوچک‌ترین واحد‌های معناداری مبنی بر نظریة لحاظ‌ها و عدم دخالت فاعل شناسا مبتنی بر نقش اعدادی و نظریة صدور و جعل ثانی اشاره کرد.

چکیده مارگا ریمر معتقد است که کاربران معمولی زبان ماینونگی‌گرایی را مفروض می‌گیرند و شهود ایشان مبنی بر معناداری جمله‌های حاوی نام‌های تهی مبتنی بر همین امر است. ما در این مقاله نشان خواهیم داد که موضع او پشتوانة استدلالی محکمی ندارد. یعنی دیدگاه رقیبی وجود دارد که اولاً با دیدگاه ریمر در تعارض است؛ ثانیاً به اندازة دیدگاه او قدرت تبیینی دارد؛ و ثالثاً دلیلی برای ترجیح دیدگاه ریمر به این دیدگاه رقیب وجود ندارد.


 

چکیده در این جستار منطق رواقی و تعبیری که در نیمة نخست قرن بیستم از این منطق صورت گرفت بررسی می‌شود. از آن‌جا که نخستین محققان در این دوره بر اساس پیش‌فرض‌های منطق جدید با منطق رواقی مواجه شدند، این رویکرد را کلاسیک نامیده‌ایم و سعی کرده‌ایم تعابیری را که این رویکرد از ادات اصلی منطق رواقی یعنی نفی، عطف، فصل، و شرطی به‌دست داده است بررسی کنیم. در مورد هر ادات، در پرتو کارهای جدید بر روی منطق رواقی، نارسایی‌های برداشت کلاسیک نشان داده شده است. در پایان این جستار توضیح می‌دهیم که برداشت کلاسیک از ادات‌ نفی و عطف به‌لحاظ جدول ارزش صحیح است هرچند مفاهیم رواقی یادشده را تماماً نمی‌رساند. هم‌چنین نشان خواهیم داد که برداشت کلاسیک از ادات‌های فصل و شرطی در مواردی نادرست بوده است.

چکیده خونجی، پس از بیان نقیض موجهات بسیط و موجهات مرکب کلیه، از دو شیوة متفاوت برای استنتاج نقیض گزارة موجهة مرکب جزئیه استفاده کرده است. او در یک شیوه، نقیض گزارة موجهة جزئیه را گزارة کلیة مردده‌‌المحمول می‌داند و در شیوة دیگر نقیض این گزاره را گزارة منفصله‌‌ای تلقی می‌‌کند که موضوع یکی از طرفین آن به‌وسیلة محمول مشترک اجزای انفصال مقید شده است. ما در این مقاله پس از بیان مختصری دربارة چگونگی تناقض موجهات بسیط و گزاره‌‌های مرکب کلیه نزد خونجی، به چگونگی تناقض موجهات مرکب جزئیه نزد این منطق‌‌دان خواهیم پرداخت و نشان خواهیم داد که خونجی مبدع شیوة اول استنتاج نقیض این گزاره، و اولین منطق‌‌دانی است که گزارة مردده‌‌المحمول را کشف کرده است. هم‌چنین نشان خواهیم داد که خونجی شیوة دوم استنتاج نقیض گزارة موجهة مرکب جزئیه را وام‌دار کشّی بوده است و دومین منطق‌‌دانی است که از چنین روشی استفاده کرده است.